Η σημασία του καρστ και των σπηλαίων

Το καρστ και τα σπήλαια έχουν υψηλή πολιτισμική και ιστορική αξία. Πολλά τεχνουργήματα που τεκμηριώνουν την πρώιμη ανθρώπινη ανάπτυξη έχουν διατηρηθεί σε καρστικές περιοχές: οι περισσότερες γνώσεις μας για τους προγόνους μας βασίζονται σε ευρήματα σπηλαίων (Sherwood και Simek, 2001). Το καρστ και τα σπήλαια είναι εξαιρετικά πολύτιμοι φυσικοί πόροι, που φιλοξενούν μια μεγάλη ποικιλία συχνά μοναδικών οικολογικών θώκων (Pipan and Culver, 2013). Εκτός από τη συχνά εξαιρετικά πλούσια ποικιλία φυτών και ζώων, συμπεριλαμβανομένων των ενδημικών ειδών, που βρίσκονται σε καρστικές περιοχές, τα σπήλαια είναι επίσης μοναδικοί μικροβιολογικοί βιότοποι. Η συνεχιζόμενη έρευνα σε νέα είδη που κατοικούν σε σπήλαια και μικροβιολογικές κοινότητες μπορεί να επιτρέψει την ανακάλυψη νέων ουσιών χρήσιμων για ιατρικούς σκοπούς (Barton και Northup, 2007).

Τα σπηλαιοθέματα είναι το πιο λεπτομερές αρχείο φυσικής πληροφορίας του πλανήτη μας. Κλιματικές ή/και περιβαλλοντικές αλλαγές, σεισμοί, τεκτονικές κινήσεις, μεταβολές της στάθμης της θάλασσας, ηφαιστειακές εκρήξεις κ.λπ. καταγράφονται στα αυξανόμενα στρώματα των σπηλαιοθεμάτων για χιλιάδες ή και εκατομμύρια χρόνια (Forti, 2009). Τα καρστικά συστήματα λειτουργούν ως φυσικές καταβόθρες για το διοξείδιο του άνθρακα (CO2) (Liu et al., 2011), συμβάλλοντας έτσι στον μετριασμό της κλιματικής αλλαγής.

Υπολογίζεται ότι οι καρστικοί υδροφορείς παρέχουν σήμερα περίπου το 25% του παγκόσμιου πόσιμου νερού (Ford and Williams 2007). Το ποσοστό αυτό θα αυξηθεί στο εγγύς μέλλον λόγω της ανθρώπινης ρύπανσης των πηγών νερού σε μη καρστικές περιοχές. Τα ζητήματα ποιότητας και ποσότητας του νερού παίζουν σημαντικό ρόλο στο καρστικό έδαφος. Τα υπόγεια δίκτυα αποστράγγισης που σχετίζονται με το καρστ προσθέτουν μια κατακόρυφη υπόγεια διάσταση που μπορεί να είναι δύσκολο να προσδιοριστεί και να κατανοηθεί. Αυτά τα υπόγεια υδρολογικά συστήματα μπορούν να λειτουργούν ανεξάρτητα από τα υπερκείμενα επιφανειακά μοτίβα αποστράγγισης και μερικές φορές διασχίζουν ξεχωριστά τοπογραφικά αποχετευτικά τμήματα. Είναι επίσης ικανά να μετακινούν μεγάλες ποσότητες νερού σε μεγάλες αποστάσεις σε σχετικά σύντομες χρονικές περιόδους. Οι μικροί χρόνοι διέλευσης και οι περιορισμένοι φυσικοί μηχανισμοί καθαρισμού και φιλτραρίσματος που σχετίζονται με συστήματα υπόγειας ροής μπορούν να διευκολύνουν τη  μεταφορά επιβλαβών υλικών, όπως ρύπους ή ιζήματα, από τη μια περιοχή στην άλλη. Αυτά τα υλικά έχουν τη δυνατότητα να επηρεάσουν σοβαρά τα ευαίσθητα καρστικά περιβάλλοντα (π.χ. επιφανειακά και υπόγεια ενδιαιτήματα, σπηλαιολογικούς σχηματισμούς και δευτερεύουσες αποθέσεις). Διακυμάνσεις στην ποσότητα του νερού εκτός του εύρους των φυσικών συνθηκών μπορούν να αλλάξουν τους ρυθμούς αναπλήρωσης των υπόγειων υδάτων και συνεπώς να επηρεάσουν τις συνεχιζόμενες καρστικές διεργασίες στο συνολικό καρστικό οικοσύστημα.

Υπολογίζεται ότι 250 εκατομμύρια επισκέπτες ετησίως πληρώνουν εισιτήριο για να επισκεφθούν σπήλαια θεάματος. Εάν ληφθούν υπόψη όλες οι δραστηριότητες που σχετίζονται με τη λειτουργία ενός σπηλαίου επιδείξεων (μεταφορές, διαμονή, κ.λπ.), περίπου 100 εκατομμύρια άνθρωποι κερδίζουν άμεσα ή έμμεσα τα έσοδά τους από σπηλιές επιδείξεων. Αυτά τα στοιχεία θα πρέπει να διπλασιαστούν τουλάχιστον λαμβάνοντας υπόψη το επιφανειακό και το βαθύ καρστ εντός των γεωπάρκων. Μια άλλη μεγάλη οικονομική συνεισφορά προέρχεται από σπήλαια που χρησιμοποιούνται ιατρικής φροντίδα για θρησκευτικούς σκοπούς (Cigna and Forti, 2013).

Τα καρστικά οικοσυστήματα υποστηρίζουν συχνά ασυνήθιστα ή σπάνια είδη φυτών και ζώων, τόσο στην επιφάνεια όσο και στο υπέδαφος. Για παράδειγμα, ορισμένα είδη φτέρων και βρύων προτιμούν ή, σε ορισμένες περιπτώσεις, απαιτούν ένα ασβεστολιθικό υπόστρωμα για να αναπτυχθούν. Άλλα είδη φτέρης έχουν προσαρμοστεί στην ανάπτυξη στις δροσερές, υγρές συνθήκες του λυκόφωτος των εισόδων των σπηλαίων.

Πολλά είδη άγριας ζωής χρησιμοποιούν διάφορα καρστικά χαρακτηριστικά για ενδιαίτημα. Οι σπηλιές χρησιμοποιούνται κατά διαστήματα από μεγάλα σαρκοφάγα για καταφύγιο ή ανάπαυση. Πουλιά και μικρά θηλαστικά, όπως οι αρουραίοι των δασών, συχνά φωλιάζουν σε σπηλιές και άλλες κοιλότητες. Οι άλκες και τα ελάφια συνήθως κοιμούνται κοντά στις εισόδους των σπηλαίων κατά τη διάρκεια του καλοκαιριού όταν ο αέρας από τις σπηλιές είναι πιο δροσερός και κατά τη διάρκεια του χειμώνα όταν ο αέρας των σπηλαίων είναι γενικά πιο ζεστός από τις θερμοκρασίες του περιβάλλοντος.

Τα σπήλαια, και το σταθερό περιβάλλον τους, μπορούν να αποτελέσουν κρίσιμο βιότοπο για τα είδη νυχτερίδων που εξαρτώνται από αυτά για ξεκούραση και χειμερία νάρκη. Ορισμένα είδη που εξαρτώνται από το καρστ, γνωστά ως τρωγλοβίτες, έχουν εξελιχθεί με την πάροδο του χρόνου για να ζουν αποκλειστικά στο απόλυτο σκοτάδι και τις σταθερές θερμοκρασίες υπόγειων περιβαλλόντων. Πολλά τρογλοβιτικά είδη είναι υπολείμματα ασπόνδυλων που επέζησαν της τελευταίας εποχής των παγετώνων σε υπόγειες κοιλότητες και σπηλιές. Αυτοί οι οργανισμοί εξαρτώνται πλήρως από υπόγεια μικροκλίματα και ενδιαιτήματα και αντιπροσωπεύουν σημαντικούς δεσμούς με μορφές ζωής από το παρελθόν.

Πολύ πιο κοινά είδη είναι τα τρογλόφιλα, τα οποία είναι ικανά να ζουν τόσο πάνω όσο και κάτω από το έδαφος. Μερικά μεμονωμένα τρογλόφιλα μπορεί να ολοκληρώσουν ολόκληρο τον κύκλο ζωής τους υπόγεια, ενώ άλλα μέλη του ίδιου είδους ζουν στην επιφάνεια. Παραδείγματα τρογλοφίλων περιλαμβάνουν ορισμένα είδη σαλαμάνδρων, αράχνων και γρύλων. Οι τρογλοξένες είναι ζώα που χρησιμοποιούν τις σπηλιές για συγκεκριμένους σκοπούς, αλλά δεν ζουν ολόκληρη τη ζωή τους σε σπηλιές. Οι νυχτερίδες είναι καλά παραδείγματα τρογλοξένων. Οι τρωγλοβίτες, οι τρογλοφίλες και οι τρογλοξένες είναι πολύ ευαίσθητοι οργανισμοί ακόμη και σε μικρές διαταραχές στο περιβάλλον τους.

Τα κοιτάσματα ορυκτών στα συστήματα καρστικών σπηλαίων μπορεί να είναι αρκετά εκτεταμένα και να εμφανίζονται σε ποικίλες μορφές, ανάλογα με το υποκείμενο πέτρωμα και μια σειρά από άλλες περιβαλλοντικές συνθήκες. Πολλοί από αυτούς τους σχηματισμούς προσθέτουν σημαντικά στην ψυχαγωγική αξία των σπηλαίων (π.χ. σταλακτίτες, σταλαγμίτες, φεγγαρόγαλα, μαργαριτάρια σπηλαίων). Μερικά από τα πιο καθαρά ανθρακικά πετρώματα έχουν αναγνωριστεί από καιρό για τις αξίες των εμπορευμάτων τους (βλ. παρακάτω στην ενότητα Οικονομική Σημασία). Το ανθρακικό υπόβαθρο μπορεί επίσης να είναι ένα ευνοϊκό περιβάλλον για κοιτάσματα μεταλλεύματος και εξερεύνηση πετρελαίου και φυσικού αερίου.

Τα καρστικά τοπία προσφέρουν μεγάλο πλούτο επιστημονικών και εκπαιδευτικών ευκαιριών. Τα υπόγεια καρστικά περιβάλλοντα, ειδικότερα, μπορούν να παρέχουν ένα σχετικά αδιατάρακτο παράθυρο παρατήρησης της εξέλιξης της μορφής του εδάφους και των προηγούμενων περιβαλλοντικών συνθηκών. Επίσης, δεδομένα για την κλιματική αλλαγή μπορούν να ληφθούν μέσω της μελέτης της μορφολογίας των σπηλαίων και των δευτερογενών αποθέσεων, όπως σπηλαιοθέματα και ιζήματα.

Το φυσικό περιβάλλον των καρστικών σπηλαίων —αλκαλικές συνθήκες, ψυχρές θερμοκρασίες, απουσία φωτός και δύσκολη πρόσβαση— παρέχουν καλές ευκαιρίες για την ανακάλυψη αδιατάρακτων αρχαιολογικών υλικών και καλοδιατηρημένων ζωικών υπολειμμάτων. Οι πληροφορίες που λαμβάνονται από τέτοιου είδους τοποθεσίες μπορούν να βοηθήσουν στην αποκάλυψη λεπτομερειών για το πώς ζούσαν οι αρχαίοι λαοί, να παρέχουν εξελικτικούς δεσμούς με το παρελθόν και να βοηθήσουν στον προσδιορισμό ιστορικών και προϊστορικών προτύπων μετανάστευσης ανθρώπων και ζώων.

Τα περισσότερα από τα γνωστά πολιτιστικά (πέτρινα εργαλεία) και ανατομικά (οστά) υπολείμματα του Homo neanderthalensis και των πρώιμων Homo sapiens προέρχονται από ασβεστολιθικά σπήλαια.

Οι οικονομικές αξίες που συνδέονται με το καρστ είναι σημαντικές. Ένα από τα κύρια οικονομικά οφέλη είναι η συγκομιδή πόρων ξυλείας υψηλής αξίας σε παραγωγικά καρστικά τοπία. Οι γεωργικές εκτάσεις που καλύπτουν το καρστ είναι επίσης συνήθως πολύ παραγωγικές επειδή τα εδάφη τους είναι πλουσιότερα σε ασβέστη. Η ελκυστική αξία αναψυχής που βρίσκεται σε πολλές καρστικές περιοχές (χαρακτηριστικά καρστικής επιφάνειας, υποκείμενα σπήλαια, υψηλή βιοποικιλότητα) δημιουργεί απασχόληση και έσοδα σε βιομηχανίες που σχετίζονται με τον τουρισμό σε όλη την επαρχία. Η εξόρυξη ασβεστόλιθου και δολομίτη παρέχει μια σειρά από πρώτες ύλες και μεταποιημένα προϊόντα για τη γεωργία. παραγωγή γυαλιού και χρωμάτων· και οι βιομηχανίες σκυροδέματος, χαρτοπολτού και χαρτιού και οι κατασκευαστικές. Ο ασβεστόλιθος, ο δολομίτης και το μάρμαρο χρησιμοποιούνται επίσης συνήθως σε κτίρια και για διακοσμητικές πέτρες.

Πιθανοί κίνδυνοι και προοπτικές για το καρστ και τα σπήλαια

Το καρστ και τα σπήλαια είναι εξαιρετικά εύθραυστα περιβάλλοντα και επηρεάζονται από συγκεκριμένους κινδύνους και επιπτώσεις, που σχετίζονται σε μεγάλο βαθμό με τις ενδημικές γεωμορφολογικές, υδρολογικές και οικολογικές ιδιαιτερότητές τους. Στο πεδινό καρστ, λόγω του σπάνιου ανάγλυφου και των υποκείμενων χαρακτηριστικών, πολλές μορφές εδάφους μπορεί να χαθούν λόγω ανθρωπογενών δραστηριοτήτων όπως η έντονη λατομεία (Parise and Pascali, 2003).

Οι αλλαγές στη χρήση γης έχουν επίσης ως αποτέλεσμα την υποβάθμιση του επικάρστου (Williams, 2008), το οποίο παρέχει μια ζωτική λειτουργία για τα καρστικά οικοσυστήματα (Pipan and Culver, 2013). Η άμεση σύνδεση μεταξύ της επιφάνειας και του υποκείμενου υδροφορέα καθιστά τα υπόγεια καρστικά νερά εξαιρετικά ευάλωτα στη ρύπανση, η οποία μπορεί πολύ γρήγορα να φτάσει σε πηγάδια και πηγές (Covington et al., 2009).

Το Κάρστ έχει επίσης την ικανότητα να αποθηκεύει ιζήματα και νερό υπόγεια, συμπεριλαμβανομένων τυχών ρύπων, που μπορεί να απελευθερωθούν κατά τη διάρκεια σοβαρών φαινομένων διήθησης (Mahler et al., 1999). Η εγγενής ευπάθεια των καρστικών υδροφορέων στη ρύπανση μπορεί να εκτιμηθεί μέσω των υδρογεωλογικών και γεωλογικών παραμέτρων που καθορίζουν την ευαισθησία των υπόγειων υδάτων στη μόλυνση από ανθρώπινες δραστηριότητες (Molerio-León and Parise, 2009) και είναι ανεξάρτητη από τη φύση των ρύπων και τον τρόπο εισόδου στο σύστημα.

Η επέκταση των αστικών περιοχών στο καρστ οδηγεί σε έναν αυξανόμενο αριθμό γεγονότων ρύπανσης, με σοβαρές συνέπειες στα καρστικά οικοσυστήματα (De Waele και Follesa, 2004) και στις ικανότητές τους να λειτουργούν ως δεξαμενές CO₂. Ο τουρισμός στο καρστ μπορεί να έχει αρκετά δυσμενείς επιπτώσεις εάν δεν πραγματοποιηθεί μετά από προσεκτικές αξιολογήσεις των παραγόμενων επιπτώσεων (Cigna and Forti, 1988).

Πρέπει επομένως να αναληφθούν δράσεις για την αξιολόγηση και την ελαχιστοποίηση των αρνητικών επιπτώσεων της αυξανόμενης πίεσης στο εύθραυστο καρστικό περιβάλλον και στα σπήλαια. Παράλληλα με τις συγκεκριμένες εκτιμήσεις ευπάθειας, η πολυπλοκότητα των καρστικών περιβαλλόντων απαιτεί μια πιο ολιστική προσέγγιση για την ολοκληρωμένη αξιολόγηση των πιθανών επιπτώσεων που προκύπτουν (Van Beynen, 2011). Η προστασία του καρστικού περιβάλλοντος και των σπηλαίων απαιτεί συγκεκριμένες προσεγγίσεις και μέτρα (Veni, 1999) και είναι ένα υποχρεωτικό βήμα για τη διατήρηση, προστασία και μετάδοση του ακραίου πλούτου και της βιοποικιλότητάς του στις μελλοντικές γενιές.

Η κοινωνικοπολιτική δομή της περιοχής συνδέεται άμεσα με το σπήλαιο, το όνομά του και τις λειτουργίες του. Επιχειρήσεις ιδρύονται με άμεσα συνδετικό κρίκο το «αξιοποιημένο» σπήλαιο, πολλοί κάτοικοι απασχολούνται στην επιχείρηση του σπηλαίου και γενικά παρατηρείται ανάπτυξη των κοινωνικών και οικονομικών δραστηριοτήτων. Σε πολλές περιπτώσεις σύλλογοι πολιτιστικοί, περιβαλλοντικοί, ορειβατικοί συνδέουν τη δράση τους με το σπήλαιο. Χωριά άγνωστα στο ευρύ κοινό γίνονται διάσημα λόγω της προσθήκης του ονόματος του χωριού στο όνομα του σπηλαίου (Σπήλαιο Αλιστράτης, Σπήλαιο Σφεντόνη Ζωνιανών κ.α.). Παρά τη θετική προσφορά των τουριστικών σπηλαίων στις τοπικές κοινωνίες και στη χώρα γενικότερα, μεγάλο πρόβλημα αποτελεί η απουσία επαρκούς νομοθετικού πλαισίου ανάδειξης και προστασίας τους. Με τον υφιστάμενο ανεπαρκή και ασαφή νόμο, οι υπηρεσίες που διαδραματίζουν διαχειριστικό-ελεγκτικό ρόλο (Εφορείες Παλαιοανθρωπολογίας-Σπηλαιολογίας) δεν έχουν ούτε την κατάλληλη οργάνωση και επάνδρωση ούτε την κατάλληλη νομική κάλυψη.

Η ανάπτυξη ενός άγριου σπηλαίου σε σπήλαιο θεάματος μπορεί να είναι μια πολύ θετική οικονομική επιτυχία, όχι μόνο για το ίδιο το σπήλαιο, αλλά και για την ευρεία περιοχή που περιβάλλει το σπήλαιο. Η επιδίωξη αυτών των αναμενόμενων οικονομικών οφελών μπορεί μερικές φορές να προκαλέσει αδικαιολόγητη πίεση για να επιταχυνθεί η ανάπτυξη του σπηλαίου. Μπορεί επίσης να παρέχει προστασία στο περιβάλλον του σπηλαίου εάν απειλούνται από διάφορα ζητήματα όπως ο βανδαλισμός.

Πριν ένα άγριο σπήλαιο μετατραπεί σε σπήλαιο θεάματος θα πρέπει να πραγματοποιηθούν λεπτομερείς μελέτες για την αξιολόγηση όλων των πτυχών της μετατροπής του σπηλαίου. Αυτές οι μελέτες δεν πρέπει να επικεντρωθούν μόνο στις εμπορικές πτυχές της πρότασης και στον αντίκτυπό της στη γύρω περιοχή πάνω από το έδαφος, αλλά και στο ίδιο το σπήλαιο. Η εξέταση της κατάστασης πάνω και κάτω από το έδαφος μπορεί να είναι απολύτως κρίσιμη για τη μακροπρόθεσμη επιτυχία του εγχειρήματος.

Θα πρέπει να διενεργηθεί προσεκτική μελέτη της καταλληλότητας του σπηλαίου για την ανάπτυξη του σε σπήλαιο επίδειξης και να αξιολογηθεί προσεκτικά, πριν ξεκινήσουν οι εργασίες υλοποίησης του σχεδίου. Αυτή η μελέτη ή μελέτες θα πρέπει να λαμβάνουν υπόψη όλους τους παράγοντες που μπορούν να επηρεάσουν την λειτουργία του σπηλαίου ή τμήματός του, συμπεριλαμβανομένων, ενδεικτικά, της πρόσβασης, των επιπτώσεων στην πανίδα, της ροής του αέρα και της συνέργειας στο σπήλαιο.

Παρά τη θετική προσφορά των τουριστικών σπηλαίων στις τοπικές κοινωνίες και στη χώρα γενικότερα, μεγάλο πρόβλημα αποτελεί η απουσία επαρκούς νομοθετικού πλαισίου ανάδειξης και προστασίας τους. Με τον υφιστάμενο ανεπαρκή και ασαφή νόμο, οι υπηρεσίες που διαδραματίζουν διαχειριστικό-ελεγκτικό ρόλο (Εφορείες Παλαιοανθρωπολογίας-Σπηλαιολογίας) δεν έχουν ούτε την κατάλληλη οργάνωση και επάνδρωση ούτε την κατάλληλη νομική κάλυψη.

Η παντελής έλλειψη νομοθετικά κατοχυρωμένων προδιαγραφών τουριστικής αξιοποίησης σπηλαίων αποτελεί ωρολογιακή βόμβα στα χέρια του εκάστοτε πολιτικού παράγοντα μιας περιοχής που επιθυμεί να αξιοποιήσει το «σπήλαιό της» και του προϊσταμένου της ανάλογης Εφορείας Παλαιοανθρωπολογίας-Σπηλαιολογίας. Η έλλειψη καταρτισμένου προσωπικού που θα αξιολογήσει τις ανάλογες μελέτες αξιοποίησης συνιστά άλλο ένα μεγάλο πρόβλημα. Πολλές φορές αρχαιολόγοι καλούνται να αναγνώσουν, να ερμηνεύσουν και να γνωμοδοτήσουν για τεχνικές εκθέσεις που ουσιαστικά είναι πέραν των δυνατοτήτων τους και κυρίως των αρμοδιοτήτων τους.

Αναντίρρητα, ακόμη και στις ιδανικότερες συνθήκες τουριστικής αξιοποίησης σπηλαίου, η επέμβαση αυτή αποτελεί μόνιμη διατάραξη στη γεωλογική, βιολογική και υδρολογική ισορροπία. Στις περισσότερες περιπτώσεις η τουριστική διευθέτηση οδήγησε σε αποτέλεσμα μη αναμενόμενο. Τόσο η απουσία επαρκούς νομοθετικού πλαισίου και ειδικών προδιαγραφών, όσο και η πλημμελής σπουδή από πολιτικούς και διαχειριστικούς παράγοντες οδήγησε σε άσχημα για το σπήλαιο αποτελέσματα.

Η διατάραξη και συνήθως η καταστροφή στοιχείων της πανίδας των αξιοποιημένων σπηλαίων σημειώνεται σε όλα τα τουριστικά σπήλαια. Τα αποτελέσματα γίνονται άμεσα αντιληπτά (μαζικός θάνατος νυχτερίδων στο σπήλαιο Περάματος Ιωαννίνων) ή χαρακτηρίζονται από μακροχρόνιες επιπτώσεις (σταδιακή φυγή ζωικών ειδών λόγω όχλησης). Οι μικροκλιματικές αλλαγές που σημειώνονται κατά την τουριστική διευθέτηση οδηγούν σε απρόβλεπτες οικοσυστημικές μεταβολές. Για παράδειγμα, τα ποσοστά παραγωγής CO₂ από τις ομάδες των επισκεπτών προβλέπονται σε μερικές μόνο μελέτες αξιοποίησης σπηλαίων και αρκετές φορές όχι τεκμηριωμένα ενδελεχώς.

Η σύνδεση της παραγωγής αερίων και η αύξηση της θερμοκρασίας που παρατηρείται με την είσοδο κοινού συνδέεται άμεσα με την ισορροπία της σπηλαιοπανίδας αλλά και με την ανάπτυξη των σπηλαιοθεμάτων. Σε πολλές σπήλαια σε κάποιες δεκαετίες ο επισκέπτης θα βλέπει μόνο νεκρά και απασβεστιωμένα στοιχεία του σπηλαιοδιακόσμου.

Το πρόβλημα ανάπτυξης της λεγόμενης «πράσινης ασθένειας» στα σπηλαιοθέματα αποτελεί το πιο κοινό πρόβλημα των τουριστικών σπηλαίων της χώρας μας. Πολλές από τις προσπάθειες που καταβάλλονται για τη μείωση του φαινομένου χαρακτηρίζονται από ερασιτεχνισμό και προχειρότητα.

Τα αξιοποιημένα σπήλαια είναι καλό να συνδεθούν με το ευρύτερο καρστικό περιβάλλον με τη δημιουργία ευρύτερου γεωπάρκου, αντιπροσωπευτικών γεωπεριπάτων και ενδεικτικών γεωτόπων.

Το προσωπικό που εργάζεται στις επιχειρήσεις των σπηλαίων θα πρέπει να λαμβάνει απαραίτητα σπηλαιολογική κατάρτιση. Αυτό θα έχει ως άμεσο αποτέλεσμα την καλύτερη παροχή υπηρεσιών και την ορθότερη ενημέρωση του κοινού. Επίσης θα πρέπει να λαμβάνονται υπόψη οι συνθήκες εργασίας των οδηγών σπηλαίων και η συστηματική εξέτασή τους, ιδιαίτερα για αυτούς που εργάζονται σε περιοχές που ελλοχεύει ο κίνδυνος υψηλών συγκεντρώσεων ραδονίου. Μέχρι σήμερα δεν έχει γίνει καμία ολοκληρωμένη έρευνα για επικίνδυνες συγκεντρώσεις διαφόρων στοιχείων στα ελληνικά σπήλαια και αν δε ληφθούν μέτρα προστασίας κινδυνεύει η υγεία των ανθρώπων που εργάζονται πολλές ώρες σε αυτά.

Ο προτεινόμενος φορέας διαχείρισης «αξιοποιημένων» σπηλαίων θα πρέπει να οργανώσει και να προτείνει συγκεκριμένο πολιτικό σχεδιασμό τουριστικών αξιοποιήσεων σε συνάρτηση με τις τουριστικές ανάγκες της χώρας, τα υφιστάμενα αξιοθέατα, οικονομικούς παράγοντες, τις αντοχές του μνημείου. Πριν από κάθε σκέψη για αξιοποίηση θα πρέπει να προηγείται Προκαταρκτική Περιβαλλοντική Μελέτη σε συνδυασμό με Οικονομοτεχνική Μελέτη και με τα αποτελέσματα αυτών να ξεκινούν οι διαδικασίες για περαιτέρω έρευνα. Κορωνίδα των μελετών θα πρέπει να αποτελεί η μελέτη γεωλογικών συνθηκών και κυρίως η Μελέτη Περιβαλλοντικών Επιπτώσεων. Σε κάθε περίπτωση θα πρέπει να εκπονούνται από εξειδικευμένους στη Σπηλαιολογία επιστήμονες έτσι ώστε να μη καθίστανται απλή συμπλήρωση στερεότυπης φόρμας μελετών αλλά ουσιαστική δουλειά. Ειδικά οι Μελέτη Ηλεκτροφωτισμού θα πρέπει να βρίσκεται σε άμεση σύνδεση με τα αποτελέσματα της ΜΠΕ και να παρακολουθεί την εξέλιξη της τεχνολογίας των φωτιστικών μέσων. Τελευταία η χρήση φωτιστικών με οπτικές ίνες εκμηδενίζει το φαινόμενο εμφάνισης της πράσινης ασθένειας. Η χάραξη της τουριστικής διαδρομές αποτελεί ένα ακόμη σημαντικό συστατικό της ομαλής και επιτυχημένης μετέπειτα λειτουργίας του σπηλαίου.

Κρίνεται θεμιτό στις Μελέτες Αξιοποίησης Σπηλαίων να δίδεται ιδιαίτερη σημασία στην τήρηση και της παραμικρής λεπτομέρειας, η οποία δε λαμβάνεται σοβαρά υπόψη σε Μελέτες για άλλα έργα. Για παράδειγμα, σε πολλά σπήλαια τα υπολείμματα των εκσκαφών, ακόμη και εργαλεία που χρησιμοποιήθηκαν, εγκαταλείφθηκαν στο εσωτερικό του σπηλαίου σε σημεία όπου δεν υπάρχει οπτική επαφή από τον τουριστικό διάδρομο.

Πριν από κάθε έρευνα και επέμβαση θα πρέπει να πραγματοποιείται αυτοψία προς ανεύρεση αρχαιολογικών και παλαιοντολογικών καταλοίπων. Σε περίπτωση ενδείξεων ανθρώπινης παρουσίας ή παλαιοντολογικών ευρημάτων θα πρέπει να οργανώνεται αρχαιολογική και παλαιοντολογική έρευνα αντίστοιχα (ανασκαφική, επιφανειακή, γεωφυσική διασκόπηση κ.α.). Ακόμη και για αυτές τις εργασίες κρίνεται απαραίτητη η Μελέτη Περιβαλλοντικών Επιπτώσεων. Είναι οξύμωρο να δείχνουμε σεβασμό στην πολιτιστική μας παράδοση ή στην επιστημονική έρευνα και να καταπατούμε τις ισορροπίες του φυσικού περιβάλλοντος.

Κάθε πολιτιστικό στοιχείο που συνδέεται με ένα υπό αξιοποίηση σπήλαιο θα πρέπει να μελετάται και να αναδεικνύεται. Ακόμη κρίνεται απαραίτητη η ιστορική έρευνα και η μελέτη των εθνολογικών στοιχείων που συνδέονται με το σπήλαιο (θρύλοι, παραδόσεις, κτηνοτροφική χρήση κ.α.). Η δημιουργία και λειτουργία μουσείων με στοιχεία από το σπήλαιο θα αποτελέσει εναλλακτική μορφή προβολής.

Γενικές αρχές για τη διαμόρφωση στρατηγικής διαχείρισης καρστ

Η τρισδιάστατη φύση του καρστ το κάνει να λειτουργεί αρκετά διαφορετικά από άλλες μορφές εδάφους και παρουσιάζει μοναδικές προκλήσεις στη διαχείριση της γης. Ειδικότερα, η δυνατότητα των καρστικών υδρολογικών συστημάτων να μεταφέρουν αέρα, νερό, θρεπτικά συστατικά, έδαφος και ρύπους μέσα και μέσα από υπόγεια περιβάλλοντα θα πρέπει να ληφθούν προσεκτικά υπόψη κατά την ανάπτυξη και εφαρμογή στρατηγικών διαχείρισης για τα καρστικά τοπία.

Ένα από τα βασικά στοιχεία για τη διαχείριση του καρστ είναι η αναγνώριση της σημασίας του καρστ ως σύνθετου οικοσυστήματος και η εστίαση των προσπαθειών στην προστασία της ακεραιότητας των καρστικών συστημάτων καθώς και των επιμέρους καρστικών χαρακτηριστικών. Ως εκ τούτου, το καρστικό έδαφος θα πρέπει να απογραφεί προσεκτικά και να αξιολογηθεί ως προς το βαθμό επίδρασης από τις προτεινόμενες χρήσεις γης.

Ο πρωταρχικός στόχος της στρατηγικής διαχείρισης καρστ είναι η παροχή συστάσεων για την προστασία των φυσικών συστημάτων και διεργασιών καρστ, ενσωματώνοντας παράλληλα τη διαχείριση των καρστικών πόρων με τη διαχείριση των δασικών εκτάσεων. Αυτό περιλαμβάνει τη διαχείριση των υπόγειων καρστικών πόρων μέσω κατάλληλων πρακτικών δασικής διαχείρισης που εφαρμόζονται στο επιφανειακό καρστικό περιβάλλον.

Οι συνιστώμενες συστάσεις διαχείρισης σχεδιάζονται με σκοπό την επίτευξη των ακόλουθων στόχων, ελαχιστοποιώντας παράλληλα τις επιπτώσεις στην προμήθεια ξυλείας και στο λειτουργικό κόστος:

• διατήρηση της ικανότητας των καρστικών τοπίων να αναζωογονούν υγιή και παραγωγικά δάση μετά τη συγκομιδή.
• Διατήρηση του υψηλού επιπέδου βιοποικιλότητας που σχετίζεται με τα καρστικά οικοσυστήματα, συμπεριλαμβανομένων των επιφανειακών και υπόγειων οικοτόπων.
• διατήρηση των φυσικών ροών και της ποιότητας του νερού των καρστικών υδρολογικών συστημάτων.
• Διατήρηση των φυσικών ρυθμών ανταλλαγής αέρα μεταξύ της επιφάνειας και του υπεδάφους.
• διαχείριση και προστασία σημαντικών επιφανειακών καρστικών χαρακτηριστικών (π.χ. καταβόθρες, βυθιζόμενα ρέματα, πηγές και είσοδοι σπηλαίων) και των υπόγειων καρστικών πόρων (π.χ. σπηλιές, υπόγεια ρέματα και υπόγεια πανίδα). και
• παροχή ευκαιριών αναψυχής όπου χρειάζεται.

Ως προς το είδος των εργαλείων, διαδικασιών, μεθόδων ή μέσων εφαρμογής/υλοποίησης των επί μέρους παρεμβάσεων όλες οι καλές πρακτικές χρησιμοποίησαν κάποια μορφή συστήματος συνεχούς παρακολούθησης, κάποιες περιείχαν κάποια εκπαιδευτική διαδικασία ή κάποιο αναπτυξιακό εργαλείο, περίπου οι μισές ενσωμάτωσαν στις μεθόδους τους την έρευνα, την τεχνολογία ή διαδικασίες βελτίωσης της διαχείρισης, ενώ σε μικρότερο βαθμό συμπεριέλαβαν κάποιο οικονομικό εργαλείο ή τεχνικά έργα & παρεμβάσεις.

Ένα βασικό συμπέρασμα που προκύπτει εκ των αποτελεσμάτων της αξιολόγησης είναι ότι οι Καλές Πρακτικές που παρουσιάζουν τις καλύτερες επιδόσεις συνολικά  είναι οι πιο «ολοκληρωμένες» εκείνες δηλαδή που αποτελούνται από μεγαλύτερο αριθμό δράσεων. Αυτό συμβαίνει εξαιτίας της υποκείμενης συνέργειας μεταξύ των διαφόρων επί μέρους δράσεων/παρεμβάσεων και την συνολική θετική επίδραση που προκαλούν σε στόχους που χαρακτηρίζονται όχι από εξειδίκευση αλλά είναι οριζόντιοι όπως για παράδειγμα η τοπική οικονομική ανάπτυξη. Τέτοιου είδους στόχοι είναι συνήθως και αυτοί που επιδιώκονται από την εφαρμογή μέτρων πολιτικής.

Λαμβάνοντας τα παραπάνω υπόψη, σε επίπεδο αξιοποίησης των σπηλαιολογικών πόρων για τη χάραξη πολιτικής τα προτεινόμενα μέτρα καθώς και η επιλογή των κατάλληλων κινήτρων θα πρέπει να έχουν πολυδιάστατο χαρακτήρα και να ευνοούν τη δικτύωση, τη συνεργασία και τη συμμετοχή της κοινωνίας των πολιτών. Θα πρέπει τα προτεινόμενα μέτρα και οι διαδικασίες εφαρμογής και υλοποίησης τους να διευκολύνουν τις πρωτοβουλίες για την εκπαίδευση του ανθρώπινου δυναμικού, την ενσωμάτωση της τεχνολογίας, την συνεργασία με τον επιχειρηματικό κόσμο, τη δικτύωση και τις συμμαχίες μέσα από διεργασίες διαβούλευσης με την κοινωνία των πολιτών.